Efez - w pobliżu miasteczka Selęuk. Jedno z największych miast starożytności, które — dzięki pracom wykopaliskowym i rekonstrukcji  rozpoczętym w 1866 r. i nadal kontynuowanym — zadziwia dziś rozmiarami, bogactwem i pięknem architektury. Wykopaliska Efezu przyćmiewają na Wybrzeżu Morza Egejskiego i Troję, i Pergamon, i Milet.

Początki grodu datują się od II tysiąclecia p.n.e., o czym świadczą dziś odsłonięte grobowce z XII w. p.n.e. To był umownie mówiąc Efez I zaludniony przez Karów i Lelegów, czcicieli bogini Kybele,  później identyfikowano z grecką Artemidą. Efez II założył w końcu XI w. p.n.e. syn króla Aten — Androklos i za jego następców

gród stał się ważnym portem i ośrodkiem handlowym. Wzniesiona wówczas ku czci Artemidy świątynię, nazywaną Artemizjonem, świat starożytny uznał za jeden ze swych siedmiu cudów. Symbolem wkładu Efezu do rozwoju światowej nauki stał się żyjący tam Heraklit, filozof, praojciec dialektyki, autor słynnej tezy panta rhei — wszystko płynie. Jednakże wewnętrzne konflikty społeczne i kolejne najazd) doprowadziły miasto do upadku. Efez III datuje się od początków IV w. p.n.e., kiedy wódz Aleksandra Macedońskiego, Lizymach, kazał wnieść potężne mury obronne, którymi otoczył port i dolne miasto.

W ciągu następnych stuleci Efez znów stał się wielkim centrum handlowym całej Azji Mniejszej, a za czasów rzymskich — jako stolica prowincji Azja --- doszedł do fantastycznej jak na tamte czasy liczby 200 tys. mieszkańców. Z tamtego właśnie okresu pochodzą imponujące nam dzisiaj wykopaliska. W 88 r. p.n.e. Efez, wraz z całą Azją Mniejszą, przeżył straszliwą rzeź jaką obywatelom rzymskim urządził król Pontu Mitrydates, lecz końcem wspaniałego miasta stało się trzęsienie ziemi w 17 r. naszej ery. Efez IV, nieporównanie skromniejszy, powstał wokół wzgórza, na którym wystawiono później bazylikę św. Jana i które obwarowano, wykorzystując budulec z Efezu 111. Było to miasto silnie związane z początkami chrześcijaństwa, działał w nim św. Paweł, przebywał św. Jan Ewangelista razem z Matką Boską. Odbyty tu w 437 r. n.e. sobór przyjął dogmat o niepokalanym poczęciu Najświętszej Marii Panny. Miasto nie powróciło już jednak do dawnego znaczenia, tym bardziej, że zamulenie głęboko wrzynającej się w ląd zatoki przekreśliło jego funkcje portowe, a więc i handlowe. Zniszczyli je Arabowie w 700 r., podczas wyprawy na Konstantynopol. 

Z Efezu II pozostał jedynie, stojący na łące, kikut jednej spośród 127 kolumn świątyni Artemidy i szczątki detali architektonicznych rozłożone wokół. Świątynia zbudowana z białego marmuru miała  130 m długości i 69 szerokości. W 356 r. p.n.e. podpalił ją szewc Herostratos, który zapragnął zdobyć nieśmiertelną sławę i zdobył ją mimo iż historykom zabroniono wymieniać jego imię. Część kolumn Artemizjonu ozdobiło kościół Mądrości Bożej Hagia Sophia w Konstantynopolu.

Wędrówkę po Efezie III rozpoczyna się zazwyczaj od Bramy Magnezyjskiej, która powstała jako część obwarowań obronnych zbudowanych za Lizymacha, by następnie przejść obok ruin wschodniego gimnazjonu i łaźni a z drugiej strony — domniemanego grobowca św. Łukasza — na agorę górną, największą w Efezie. Stamtąd w dół, Drogą Marmurową, wyłożoną dobrze wciąż zachowanymi płytami kamiennymi. Szczególnie silne wrażenie pozostawiają: ruiny świątyni Hadriana; wcięty z stok Góry Pion kamienny amfiteatr mieszczący w 66 rzędach 25 tys. widzów; zdobny portyk Biblioteki Celsusa przy agorze hellenistycznej; obramowana po obu stronach kolumnadą Droga Arkadyjska, która prowadzi do starożytnego portu; stadion rzymski zbudowany na Nerona, z monumentalną bramą wcześniejszej daty; a także ruiny urządzeń miejskich, jak Łaźnia Scholastyki z widocznym systemem ogrzewania i doprowadzania ciepłej wody, jak męski szalet publiczny z otworami szeregowo wydrążonymi w marmurowej ławie, jak dom publiczny z reklamą wyrytą na płycie Drogi Marmurowej.

Do Efezu IV droga prowadzi obok meczetu Isa Bey, wzniesionego w XIV w. przy wykorzystaniu fragmentów budowli rzymskiej oraz Przez potężną Bramę Prześladowań, stanowiącą fragment murów Obronnych bizantyjskiej cytadeli, do których także hojnie użyto rzymskiego budulca. Dominowała na tym wzgórzu bazylika, wzniesiona w VI w. z rozkazu Justyniana --- nad domniemanym grobem św. Jana  Ewangelisty. Po zdobyciu miasta w 1330 r. Turcy przemienili bazylikę na meczet, który zniszczyło trzęsienie ziemi, a ostatecznie — działanie żołnierzy Tamerlana. W XX w, ponownie odnaleziono grób św. Jana i zrekonstruowano ruiny bazyliki na tyle, że można dziś wyobrazić sobie jej zarys i rozmiary.

Na uboczu od wykopalisk pozostaje Meryem Ana Derneši, czyli ukryty wśród pięknego sosnowego lasu na Bulbul Dagi — Wzgórzu Słowików, 8 km na południe od Efezu, dom — kaplica Matki Boskiej. Przez długi czas dominowało wprawdzie przekonanie, że Matka Chrystusa dokończyła żywota ziemskiego w Jerozolimie, jednakże dla hipotezy o Efezie znaleziono również sporo potwierdzeń, a przede wszystkim fakt, że opiekun Marii, św. Jan Ewangelista, według licznych źródeł, istotnie przebywał i działał w Efezie. Odkrycie domu Matki Boskiej wiąże się z objawieniem, jakie w początkach XIX w. miała niemiecka zakonnica, Anna Katarzyna Emmerich. Obecnie posiadłością opiekuje się towarzystwo Meryem Ana Dernegi, uznane przez rząd turecki, który też— traktując miejsce jako szczególną świętość chrześcijaństwa — zlecił i sfinansował budowę drogi do sanktuarium. W 1967 r. sanktuarium maryjne pod Efezem nawiedził papież Paweł VI, a w 1979 r. — Jan Paweł II celebrował tam mszę świętą. Dom — kaplica Matki Boskiej jest niskim i niewielkim budynkiem z kamienia, z zaznaczonymi wewnątrz miejscami łoża i paleniska, z licznymi wotami, również z Polski.