Atrakcje Grecji, Akropol

Symbol Aten i najsławniejszy zabytek Grecji, jest jedynym w swoim rodzaju zespołem wspaniałych budowli o wielkości i historii nie mających sobie równych. Zabytki, stojące na skalnym plateau, są poddawane po dzień dzisiejszy pieczołowitym pracom konserwatorskim, które rozpoczęto przeszło 100 lat temu. Służą one nie tyle odsłanianiu nowych fragmentów i spektakularnym odkryciom, co utrwalaniu budowli znajdujących się na powierzchni. Niemniej jednak odkrycia zdarzają się nadal — przykładem może być rekonstrukcja Propylejów, podczas której znaleziono małą świątynię Nike, wbudowaną przez Turków w bastion. Stwierdzić trzeba jednak, że przeważają prace konserwatorskie, gdyż symbol Grecji jest zagrożony. W ciągu ostatnich 25 lat antyczne budowle ucierpiały w stopniu większym niż w minionych 25 wiekach. W przeszłości Akropol wytrzymał niejeden szturm. Ale to, czego nie zniszczono przez ostatnie przeszło dwa tysiąclecia, udaje się dziś zniszczyć przemysłowi, zanieczyszczeniom powietrza i milionom pielgrzymujących tu rokrocznie turystów. Próbuje się ratować przeżarte spalinami marmurowe statuy loggi kariatyd w Erechtejonie, zastępując oryginalne rzeźby kopiami z włókna szklanego. Wzmocniono także stare mury i poddano kolumny renowacji. Marmurowe schody wyłożone zostały belkami z drewna, zabroniono wchodzenia na stopnie i do wnętrza świątyni. Surowo zabronione zostało podnoszenie z ziemi i zabieranie na pamiątkę kamieni krzemiennych. Obecnie Akropoł upodobnił się do wielkiego placu budowy. Ku zaskoczeniu, podczas prac odkryto wiele oryginalnych fragmentów budowli — np. Partenonu — które obecnie wkomponuje się w stare budowle. W ten sposób możliwe było np. odtworzenie nadproża drzwi Partenonu. Zakończenie prac konserwatorskich nastąpić ma w roku 1995.

Centrum badawcze i konserwatorskie urządzono na południe od Akropolu, w tzw. „Domu Wieśniaczym”, który ateńczycy nazywają Makriagiănni. Znajduje się tam wiele rzeźb, odlewów, dokumentacja poszczególnych faz budowy.

Zwiedzanie Aten z przewodnikiem.

Historia Akropolu

Wzgórze Akropolu (156 m n.p.m.),  wznoszące się około 80 m nad miastem  było zamieszkałe przypuszczalnie już 3  tys. lat p.n.e. Prawdopodobnie w okresie środkowo-helladzkim (1900—1580 p.n.e.)  na Akropolu rozpoczął się kult Ateny zbudowany został pierwszy pałac. W okresie mykeńskim” (ok. 1580—1100 p.n.e.) i ród królewski władający Akopolem panował nad całą Attyką. Z tego okresu zachowały się jedynie fragmenty pałacu oraz potężne-  go muru o wysokości 10 m, który ongiś  otaczał plateau wzgórza, oraz bastion, na którym wybudowano świątynię Nike. Od    roku 800 p.n.e. Akropol stawał się coraz  p.n.e.), bardziej obszarem świętym, pozbawionym świątyni         Nike (432—421 budynków mieszkalnych. Wiodła doń zwykła, prosta brama wejściowa po zachodniej stronie wzgórza, na którym wznosiło się kilka małych świątyń oraz jedna większa zbudowana ok. 600 r. p.n.e.; udało się zlokalizować jej miejsce (fragmenty rzeźby z frontonu znajdują się dziś w Muzeum Akropolis). Prawdopodobnie w roku 590  p.n.e. zbudowana została świątynia Ateny Poliăs (Hekatompedon — świątynia stu stóp). Znajdowała się przypuszczalnie na miejscu dzisiejszego Partenonu (fragmenty frontonu w Muzeum Akropolis). Ponadto zbudowano tu (przypuszczalnie przed dzisiejszym Erechtejonem) tuż po reformach państwowych Solona (594 r. p.n.e.) pierwszą świątynię kamienną Ateny Pallas, patronki miasta. Fragmenty figur frontonowych z malowanego wapienia (poros) zachowały się do dzisiaj i są także przechowywane w Muzeum Akropolis (patrz str. 38). Około 520 r. p.n.e. świątynia ta zastąpiona została przez większą — Starą Świątynię Ateny, spaloną w roku 479 p.n.e. przez Persów i zburzoną w 406 r. p.n.e. Jej  fragmenty są dobrze widoczne do dziś. Wkrótce po całkowitym zwycięstwie nad Persami (467 r. rozpoczęła się odbudowa Akropolu. Używając fragmentów zniszczonej przez Persów świątyni Temistokles zbudował mur północny, Kimon zaś mury po południowej i wschodnie stronie wzgórza. Resztę gruzów pozostawionych przez Persów zasypano. Słynne kory, znajdujące się dzisiaj w muzeum Akropolis znaleziono właśnie pośród tych odłamków, w tzw. Rumowisku perskim. Ponadto – aby uzyskać miejsce pod przyszłe budowle – przysypano ziemią wzgórze w części południowej i północnej. Około 465 r. p.n.e. rozpoczęto budowę nowej świątyni Ateny na miejscu dzisiejszego Partenonu. Była ona nieco dłuższa i węższa od niego. Budowa postępowała pomyślnie, ale tylko do czasu ustawienia najniższych  bębnów kolumn, widocznych dziś niekiedy jako fragmenty muru bądź rozsypanych po wzgórzu. W 456 r. p.n.e. Perykles przedłożył zgromadzeniu ludowemu nowy plan całkowitej odbudowy Akropolis i przy współpracy najwybitniejszych artystów owych czasów niezwykle szybko ukończono budowę Partenonu (447—438 p.n.e.), Propylejów (437—432 p.n.e.) i Erechtejonu (421—406     p.n.e.). Wszystkie te budo wle powstały   zatem w ciągu tylko czterdziestu lat. W czasach rzymskich zbudowano w południowej części Partenonu jeszcze jedną, okrągłą, świątynię Romy i Augusta (27 r. p.n.e.). Przypuszczalnie w VI wieku przebudowano Partenon i Erechtejon na kościoły chrześcijańskie. Od 1458 roku Akropol był zajęty przez Turków, którzy wybudowali w Partenonie swój meczet, a Erechtejon zamienili w harem. W 1640 r. eksplozja założonego przez Turków magazynu prochu zniszczyła w znacznym stopniu Propyleje. W 1687 r. podczas oblężenia przez  Wenecjan Turcy zniszczyli świątynię Nike, aby z jej elementów zbudować ba stion. W tym samym roku granat odpalony ze Wzgórza Philópapposa uszkodził w znacznym stopniu stopnie Partenonu. Na początku XIX wieku ambasador brytyjski -— Lord Elgin — za zgodą sułtana tureckiego przetransportował cenne dzieła sztuki z Akropolu do Londynu. Można je dziś oglądać w British Museum — znajduje się tam 15 metop z części południowej, fragmenty „fryzu panatenajskiego” i liczne fragmenty rzeźb pól szczytowych frontonu Partenonu, a także jedna kora i jedna kolumna Erechtejonu oraz fragmenty fryzu ze świątyni Nike. Rząd Grecji od jakiegoś czasu żąda zwrotu tych zabytków. Tuż po  ogłoszeniu niepodległości Grecji  (w r. 1830) rozpoczęto oczyszczanie i odbudowę Akropolu. W 1842 r. zburzono meczet wybudowany przez Turków w Partenonie. W 1852 r. Francuz Beulć odkrył ukrytą pod tureckimi umocnieniami bramę wejściową nazwaną obecnie jego imieniem.

Zwiedzanie Akropolu

Idąc od strony wejścia na Akropol w górę, widzimy najpierw po lewej stronie Bramę Beulćgo [A] z czterema czworoką nymi wieżami obronnymi, zbudowaną dopiero w czasach późnorzymskich, za cesarza Waleriana (252—260). Zniszczone w dużym stopniu schody marmurowe prowadzące stąd do Propylejów są zapewne o kilka dziesięcioleci starsze.  

Przed skrzydłem północnym Propylejów potężny piedestał marmurowy [BI z 2. wieku p.n.e. Od 27 r. p.n.e. stały na nim 4-konny zaprzęg Agryppy, posągi zięcia oraz współregentów cesarza Augusta. Na cokole stała poprzednio kwadryga Eumenesa II z Pergamonu (197—159 p.n.e.). Zanim przejdziemy przez Propyleje, zwróćmy się w prawo ku świątyni Nike.

Świątynia Nike Mała budowla (5,7 x 8,3  m), wzniesiona z marmuru pentelickiego w latach 432—421 p.n.e. przez Kallikratesa. Zniszczona przez Turków w roku 1687 została poddana pracom rekonstrukcyjnym w latach 1835—1842 i ponownie 1935—1939. W celli, jedynym pomieszczeniu świątyni, stał przedmiot kultu Ateny Nike: „Bogini Zwycięstwa Atena” z hełmem w lewej i owocem granatu w prawej ręce. Pod kratą na podłodze celli znajdują się fragmenty bastionu mykeńskiego i archaicznego ołtarza z VI w. p.n.e.

  Najlepiej zachowane fragmenty rzeźbionego fryzu otaczające całą świątynię zostały przetransportowane przez Lorda Elgina do Londynu (do dziś miejsce oryginałów zajmują odlewy cementowe). Na miejscu pozostały jednak spore fragmenty, szczególnie fryzu wschodniego („Zebranie bogów”) ponad wejściem. Pozostałe fryzy (trudne dziś do rozpoznania) przedstawiają sceny z wojen perskich, a nie — jak zazwyczaj — z mitologii.

Taras świątyni był ongiś otoczony z trzech stron marmurową balustradą o wysokości 1 m, ozdobioną po stronie zewnętrznej wspaniałymi płaskorzeźbami bogiń zwycięstwa (fragmenty w Muzeum Akropolis, patrz str. 38). To właśnie stąd miał się rzucić w przepaść legendarny król Egeusz, gdy jego syn Tezeusz zapomniał rozpiąć biały żagiel, mający być sygnałem zwycięstwa nad Minotaurem. Z tarasu świątyni rozpościera się — zwłaszcza pod czas zachodu słońca — piękny widok na morze.

Propyleje [DI. Wywołująca duże wrażenie brama wejściowa została zbudowana z marmuru pentelickiego przez Mnesiklesa w latach 437—432 p.n.e., a więc po ukończeniu Partenonu, a przed rozpoczęciem budowy świątyni Nike, na miejscu starej bramy. Zniszczone znacznie w roku 1640 Propyleje zostały poddane rekonstrukcji w latach 1909—1917 i ponownie po II wojnie światowej.

W części środkowej po stronie zachodniej mieści się 6 potężnych kolumn doryckich, kiedyś mierzących 8,80 m wysokości, a w prawym rogu dwa rzędy (po 3) kolumn jońskich, z których każda ma ponad 10 m wysokości. W skrzydle północnym z trzema kolumnami doryckimi o wysokości 5,85 m mieści się Pinakoteka, w której wystawione były święte wizerunki. Skrzydło południowe zostało wybudowane z mniejszym rozmachem ze względu na świątynię Nike i pozostałości muru pelazgijskiego [El.

Przemierzając Propyleje widzimy w części wschodniej rząd sześciu kolumn doryckich. Tuż po prawej stronie od wejścia znajdowało się miejsce kultu Ateny Hygiei (bogini zdrowia). Przed stojącą po prawej stronie kolumną narożną widzimy marmurowy cokół w kształcie półkola, na którym dawniej stał posąg bogini. Około 2,5 m przed cokołem widoczna jest kwadratowa podbudowa ołtarza. Kilka wykutych w skale stopni wiedzie do Brauronionu (po prawej) [F], miejsca kultu Artemidy Brauronii, patronki kobiet. Zaraz za podejściem do Brauronionu stała z lewej strony kwadryga z brązu [Gl z 506 r. p.n.e., a kilka metrów dalej z lewej strony Atena Prómachos — słynny posąg dłuta Fidiasza. Był to pomnik z brązu, przedstawiający tzw. „Atenę wojującą w pierwszym szeregu”, który ponoć miał około 9 m wysokości.

Po prawej stronie „świętej drogi” (wiodącej od Propyleji do Partenonu) fragmenty miejsca kultu Ateny Ergane (Ateny pracującej) [I] i Chalkoteka [JI, w której przechowywane były wota.

Zmierzamy dalej „świętą drogą” wiodącą stroną północną Partenonu. Obok 7. kolumny świątyni widzimy napis w skale, otoczony kratą. Informuje on, że miejsce to zastrzeżone było dla Ge Karpophoros — czyli bogini płodnej ziemi.

Zwiedzanie Akropolu, Partenon

Świątynia zbudowana w latach 447—-438 p.n.e. jest piękna nawet jako ruina. Niemniej trzeba bogatej wyobraźni, aby móc zrekonstruować sobie jej stan poprzedni. Zniknęły bowiem z niej prawie wszystkie ozdoby, rzeźby, żywa kolorystyka całej budowli, girlandy z brązu i złocone tarcze, kasetonowe sufity i marmurowa podłoga. Do dziś zachowała się jedyna w swoim rodzaju harmonia tej budowli, którą zawdzięcza znakomitym twórcom — architektom Iktionosowi i Kallikratesowi oraz rzeźbiarzowi Fidiaszowi. Uda-  ło się im w niezwykle artystyczny sposób harmonijnie połączyć elementy doryckie i jońskie oraz nadać potężnej świątyni lekkość poprzez mało widoczne skrzywienie wszystkich linii pionowych i poziomych: stopnie platformy stylobatu są lekko wybrzuszone ku górze, a wszystkie kolumny są lekko (na 7 cm) pochylone ku wnętrzu świątyni, tak że budowla lekko zwęża się ku górze.

Świątynia stoi na trzystopniowej, marmurowej platformie o długości około 72 m oraz szerokości 34 m. Rząd kolumn zewnętrznych składa się z 46 kolumn doryckich, wysokich prawie na 10,5 m, z czego po osiem znajduje się po stronie fasady (poprzecznej). Ponad architrawem świątynia otoczona jest doryckim fryzem, 41 spośród istniejących dawniej 92 metop znajduje się na swym pierwotnym miejscu, niestety są bardzo uszkodzone. Rozmieszczone są po 14 w części wschodniej i zachodniej, 12 w części północnej i jedna w południowej (15 znajduje się w British Museum i po jednej w Muzeum Akropolis i Luwrze).

Na metopach w części północnej były przedstawione spotkania bogów i sceny z wojny trojańskiej, w części wschodniej walki bogów z gigantami, metopy w części południowej ukazywały walki Lapitów i Ateńczyków z centaurami, a w części zachodniej (silnie zniszczone) walki Ateńczyków przeciwko Persom. Do dziś nie zachowało się prawie nic z bogatego wystroju rzeźbiarskiego obu frontonów. We wschodnim polu frontonowym przedstawiono narodziny Ateny (z głowy Zeusa), w części zachodniej walkę Ateny z Posejdonem o Attykę (rekonstrukcja w Muzeum Akropolis — sala VII, patrz str. 40). Większość zachowanych fragmentów znajduje się w Londynie, a pojedyncze egzemplarze w Muzeum Akropolis.

Krótsze ściany wnętrza świątyni były ograniczone rzędami (po sześć) kolumn, dłuższe natomiast tworzył jednolity mur.  Całe wnętrze budowli było otoczone fryzem jońskim o długości około 160 m i wysokości 1, metra, przedstawiającym pochód panatenajski. Co cztery lata Atena na fryzie otrzymywała nowy strój (peplos). Oryginalne części wystroju zachowały się jedynie na swych pierwotnych miejscach w części zachodniej. Pozostałe fragmenty przechowywane są w Muzeum Akropolis, w Londynie i Paryżu.

Zarówno fryz dorycki (zewnętrzny), jak(wewnętrzny) nie były pomyślane dla ludzi, lecz dla bogów. Z powierzchni ziemi nie były widoczne i nie można było – tak jak nie można do dziś podziwiać ich piękna. Dla ludzi przeznaczony był posąg Ateny Partenos, stojący w celli w centralnym pomieszczeniu świątyni.

Stopnie w części wschodniej prowadzą przez oba rzędy kolumn do przedsionka zwanego pronos oraz pomieszczenia głównego. Był on podzielony kolumnami doryckimi na trzy nawy. W nawie środkowej stał posąg Ateny Partenos. Wykonał go Fidiasz. Drewniany trzon figury o wysokości 12 m całkowicie pokrywała złota, kuta blacha i kość słoniowa. Posąg poświęcony został w 438 r, p.n.e. w obecności Peryklesa. Kopia posągu (oryginał został prawdopodobnie w V w. n.e. przetransportowany do Konstantynopola i tam spłonął) znajduje się w Muzeum Narodowym.